تفسیر نهج البلاغه

نهج البلاغه گنجینه ای بس گران سنگ در میراث فرهنگی و تمدنی بشر و دریای آموزه های معارف دینی است. یادگار ماندگاری که فقط یک کتاب نیست، بلکه کتابخانه ای از آموزه ها و معارف گوناگون و متنوع، آن هم در اوج بلاغت و فصاحت است که امکان مطالعات گسترده و عمیق را در بسیاری از عرصه های معرفتی فراهم می سازد. کتاب حاضر با نگاه به ویژگیهای کلی نهج البلاغه و سه شرح مهم بر این اثر به منظور آشنایی با این کتاب و شناخت مهم ترین مباحث آن و آگاهی از روش سه شارح برجسته نهج البلاغه در شرح خود: ابن ابی الحدید معتزلی (مباحث ادبی و تاریخی نهج البلاغه)، ابن میثم بحرانی (مباحث کلامی و اعتقادی نهج البلاغه) و محمدجواد مغنیه (مباحث تربیتی و اجتماعی نهج البلاغه) و نیز آشنایی با روش شرح تجزیه ای نهج البلاغه در پنج بخش سامان یافته است.

فهرست این کتاب بصورت زیر است:
پیشگفتار
بخش اول: ویژگیهای کلّی نهج البلاغه
تألیف نهج البلاغه
1- عصر تألیف نهج البلاغه
1ـ1-روزگار تحوّلات سیاسی بزرگ
2ـ1-روزگاری پربار در عرصۀ فرهنگی
2- مؤلّف نهج البلاغه
1 ـ2-جایگاه خانوادگی شریف رضی
2 ـ 2-نبوغ و استعداد شریف رضی
3 ـ2-جایگاه علمی شریف رضی
4 ـ2-تألیفات و تصنیفات شریف رضی
3- انگیزۀ تألیف نهج البلاغه
4- سبک تألیف نهج البلاغه
ساختار نهج البلاغه
1- باب بندی کتاب
2- کمّیّت کتاب
3- کیفیّت نهج البلاغه
1 ـ3-واژه ها و مفردات
2 ـ3-مرکّبات
3 ـ 3-عبارات
4 ـ3-هندسۀ کلام
5 ـ3-موسیقی کلام
6 ـ3-وجوه کلام
7 ـ 3-تأثیرگذاری
8 ـ3-راهگشایی
اعتبار نهج البلاغه
1- نیاوردن اسناد
1ـ1-جایگاه تألیف
2ـ1-اعتبار شریف رضی
3ـ1-شأن نهج البلاغه
روشهای مطالعه و تحقیق نهج البلاغه
1- روش ترتیبی
2- روش تجزیه ای
3- روش موضوعی
پرسش و پژوهش
منابع برای مطالعۀ بیشتر
بخش دوم: چهرۀ ادبی و تاریخی نهج البلاغه
شرح ابن ابی الحدید و چهرۀ ادبی و تاریخی نهج البلاغه در آن
1- ابن ابی الحدید معتزلی
2- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید
چهرۀ ادبی نهج البلاغه
1- بلاغت نهج البلاغه
2- ابن ابی الحدید و بلاغت نهج البلاغه
3- مفردات و مرکّبات
4- صنایع ادبی در نهج البلاغه
1 ـ4-سجع
2 ـ4-تشبیه
3 ـ4-استعاره
4 ـ 4-کنایه
چهره تاریخی نهج البلاغه
1- شرح نهج البلاغۀ ابن ابی الحدید و جلوۀ تاریخ در آن
2- تاریخ در نگاه امام علی (ع)
3- تاریخ در نهج البلاغه
1 ـ3-عبرت آموزی از تاریخ
2 ـ 3-روش رویکرد به تاریخ
3 ـ 3-قوانین و سنّتهای حاکم بر تاریخ
4 ـ 3-پیش بینی آینده و آینده نگری تاریخی
5 ـ3-نمونه هایی از تاریخ گذشتگان دور
6 ـ 3-تاریخ صدر اسلام
ریشۀ مخالفتها و مقابله های براندازانه با حکومت امام علی (ع)
قدرت طلبی و ریاست خواهی طلحه و زبیر در برپا کردن فتنۀ جمل
پاسداشت اخلاق در جنگ
پرسش و پژوهش
منابع برای مطالعۀ بیشتر
بخش سوم: چهرۀ کلامی و اعتقادی نهج البلاغه
شرح ابن میثم بحرانی و چهرۀ کلامی و اعتقادی نهج البلاغه در آن
1- ابن میثم بحرانی
2- شرح نهج البلاغه ابن میثم بحرانی
مبدأ و معاد در نهج البلاغه
مبدأ: خداشناسی
1- راههای خداشناسی در نهج البلاغه
1ـ1-راه فطرت
2ـ1-راه عقل
3ـ1-راه گسستگی تصمیمها و گشودگی گرهها
4ـ1-راه پیدایش آفریدگان
5ـ1-راه معلولیّت عالم
2- مرز معرفت الهی
3- توحید
4- عدل الهی
5- قضا و قدر، جبر و اختیار
معاد
1- مفهوم و جایگاه معاد
2- اصالت معاد
3- امکان و ضرورت معاد
1ـ3-حکیمانه و هدفمندانه بودن هستی
2 ـ3-قانونمند و عادلانه بودن هستی
4- نقش باور به معاد در زندگی
1 ـ 4-پروا داری
2 ـ4-پاسداشت مسئولیّتهای انسانی و اجتماعی
3 ـ4-تضعیف جاذبه های مادّی
4 ـ 4-دوری از ستم و زیر پا گذاشتن حقوق
5 ـ 4-تسلیت ستمدیدگان و تهدید ستمگران
6 ـ4-گشاده دستی و بخشش گری
7 ـ 4-زیرساخت اخلاق
پیامبری و پیشوایی در نهج البلاغه
پیامبری
1- جایگاه پیامبری
2- فلسفۀ پیامبری
3- ارکان پیامبری
1ـ3-وحی
2ـ3-اعجاز
3 ـ 3-عصمت
4- ویژگیهای پیامبران
1 ـ4-پاکی نیاکانی
2 ـ 4-زهد و پارسایی
3 ـ 4-ساده زیستی
4 ـ 4-تواضع و فروتنی
5 ـ4-صبر و پایداری
6 ـ4-مصمّمی و اراده ورزی
7 ـ4-شجاعت و دلیری
8 ـ4-مجاهدت و فداکاری
5- وظایف پیامبران
1 ـ5-تبلیغ و دعوت
2 ـ5-بشارت و انذار
3 ـ5-هدایت گری
خاتمیّت
1- جایگاه خاتمیّت
2- پیام آور خاتم
3- رهاورد پیامبر اکرم (ص)
4- قرآن معجزۀ جاوید پیامبر خاتم
پیشوایی
1- استمرار پیامبری در پیشوایی
2- ارکان پیشوایی
1 ـ2-علم
2 ـ 2-عصمت
3 ـ 2-وصایت
3- ویژگیهای پیشوایان دین
1 ـ 3-ویژگیهای شخصیّتی
2 ـ3-ویژگیهای نسبتی
3 ـ 3-ویژگیهای رسالتی
4 ـ3-ویژگیهای راهبری
4- وظایف پیشوایان دین
1ـ4-پاسداشت دین و میراث نبوی
2 ـ4-تبیین اسلام و تفکیک دو اسلام و آموزش آن
3ـ 4-هدایت و تربیت فرد و جامعه
پرسش و پژوهش
منابع برای مطالعۀ بیشتر
بخش چهارم: چهرۀ تربیتی و اجتماعی نهج البلاغه
شرح فی ظلال نهج البلاغة و چهرۀ تربیتی و اجتماعی نهج البلاغه در آن
1- محمّدجواد مغنیه
2- شرح فی ظِلال نهج البلاغة
تربیت در نهج البلاغه
1- اهمّیّت و ضرورت تربیت
2- راه تربیت
3-مفهوم و تعریف تربیت
مبانی تربیت
1- شناخت انسان
2- اهداف تربیت
1ـ2-اصلاح رابطۀ انسان با خدا
2ـ2-اصلاح رابطۀ انسان با خودش
3ـ2-اصلاح رابطۀ انسان با جامعه
4ـ2-اصلاح رابطۀ انسان با طبیعت
5ـ2-اصلاح رابطۀ انسان با تاریخ
3- شناخت فطرت
4- عوامل مؤثّر در تربیت
1 ـ4-وراثت
2 ـ4-محیط
3 ـ4-سختیها و شداید
4 ـ 4-کار
5 ـ4-عوامل ماورای طبیعت
6 ـ4-ارادۀ انسان
اصول تربیت
1-اصل اعتدال
2- اصل تدرّج و تمکّن
3- اصل تسهیل و تیسیر
4- اصل کرامت
حقوق اجتماعی در نهج البلاغه
1- مفهوم شناسی حقّ
2- عرصۀ اجتماعی
1 ـ2-پاسداشت حریم انسانها در روابط و مناسبات اجتماعی
2 ـ 2-مسئولیّت اجتماعی و نظارت عمومی
3 ـ2-پاسداشت حقوق گروههای اجتماعی
3- عرصۀ سیاسی
1ـ 3-حقّ آزادی تعیین سرنوشت سیاسی
2 ـ3-حقّ آزادی انتخاب زمامدار
3 ـ 3-حقّ آزادی در بیعت
4 ـ3-حقّ آزادی نظر دادن، انتقاد کردن، اعتراض نمودن، دادخواهی کردن
4- عرصۀ حکومتی
1 ـ4-حقّ عدالت ورزی
2 ـ4-حقّ رفاه عمومی
3 ـ4-حقّ امنیّت همه جانبه
4 ـ 4-حقّ برابری همگان مقابل قانون
5 ـ4-حقّ آگاهی، آموزش و تربیت
6 ـ4-حقّ کفایت امور
7 ـ4-حقّ راستی و شفّاف سازی امور
8 ـ4-حقّ مشارکت مردم در امور
مدیریّت در نهج البلاغه
1- مفهوم و جایگاه مدیریّت
2- ساختار مباحث مدیریّتی در نهج البلاغه
مبانی مدیریّت
1- نگاه شناسی
1ـ1-نگاه به خدا
2ـ1-نگاه به خود
3ـ1-نگاه به کار و مسئولیّت
4ـ1-نگاه به مردم
5ـ1-نگاه به مسئولان
2- حقوق شناسی
1 ـ2-حقوق خدا
2 ـ 2-حقوق خود
3 ـ2-حقوق کار و مسئولیّت
4 ـ2-حقوق مردمان
5 ـ2-حقوق مسئولان
3- وظیفه شناسی
1 ـ3-وظایف کلان
2 ـ3-وظایف خُرد
اصول مدیریّت
1- اصول سلبی شخصیّتی: اصل نفی خودگزینی و امتیازجویی
2- اصول ایجابی شخصیّتی: اصل پایبندی به کیفیّت استخدام وسیله
3- اصول سلبی رفتاری: اصل نفی شتاب ورزی، سستی، لجاجت ورزی
4- اصول ایجابی رفتاری: اصل سعۀ صدر
5- اصول سلبی کارکردی: اصل نفی شهوت تغییر
6- اصول ایجابی کارکردی: اصل خدمتگزاری
پرسش و پژوهش
منابع برای مطالعۀ بیشتر
بخش پنجم: تفسیر تجزیه ای نهج البلاغه
شرح خطبۀ شصت وچهارم نهج البلاغه
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
1ـ8-آگاهی از جاودانگی عمل
2 ـ8-اندوختن بهترین توشه از این جهان ناپایدار
3ـ8-هشیار ماندن در برابر شهوات و آرزوهای پست با تقوا
شرح نامۀ چهل وپنج نهج البلاغه به عثمان بن حُنَیْف
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
1ـ8-گزارش مهمانی و واکنش امام (ع)
2ـ8-اِعمال قدرت به روشهای نرم: راهنمایی و الگودهی
3ـ8-به زور گرفته شدن فدک و اظهار بی نیازی از آن و نیازمندی به پرواداری
4ـ8-پیروزی امام بر خواهش نفس و تعهّد او در برابر مردم
5ـ8-رسالت پیشوایی و انسانیِ زمامداران، و وظیفۀ همدردی و همراهی با مردم
6ـ8-پارسایی ورزیدن و مجاهدانه زیستن
7ـ8-جایگاه امام علی (ع) نزد پیامبر خدا (ص) و ایستادگی وی بر حقّ و عدالت
8ـ8-سرزنش دنیای نکوهیده و وارستگی از آن
9 ـ 8-تربیت خویش برای وارستگی از دنیای نکوهیده
10ـ8-خوشبختی اطاعت پیشگان و عبادت ورزان
شرح بیست حکمت نخست نهج البلاغه
حکمت 1
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
موضع گیری صحیح در شرایط تباه و روزگار درگیریها و آشوبها
حکمت 2
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
پرهیز از آزمندی
پرهیز از پرده برداری از پریشان روزگاری خویش
پرهیز از فرمانروا ساختن زبان بر خویش
حکمت 3
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5-جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
زشتی و پیامد تنگ چشمی
زشتی و پیامد ترسویی
پیامدهای تنگدستی و ناداری از نظر اجتماعی
حکمت 4
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
توجّه به ناتوانی و پیامد آن
سنخ شناسی پایداری
گران قدری بر کنار بودن از دنیاپرستی
جایگاه پارسایی
سنخ شناسی و خشنودی [به قضای الهی و داشته ها]
حکمت 5
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
گران قدری علم و دانش
کهنگی ناپذیری زیباییهای آداب [انسانی]
جایگاه اندیشه و تفکّر
حکمت 6
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
نگهداری راز خویش
نقش خوشرویی در روابط اجتماعی
نقش بردباری و سازگاری در روابط اجتماعی
پیامد خودپسندی در روابط اجتماعی
حکمت 7
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
نقش بخشش راستین در زندگی
نمایان بودن کردار آدمیان در برابرشان در جهان پسین
حکمت 8
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
چهار شگفتی آفرینش الهی در بدن آدمی
قدرتمندی خداوند در آفرینش
حکمت 9
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
روی کردن و پشت کردن دنیا به مردم
حکمت 10
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
معاشرت اخلاق مدارانه و مردمدارانه ـ محبوب بودن در زمان زنده بودن و پس از مردن
حکمت 11
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
بخشیدن دشمن در حال توان داشتن بر او
حکمت 12
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
هشدار نسبت به ناتوانی در به دست آوردن دوست و هشدار در از دست دادن دوستان
حکمت 13
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
شکرگزاری نعمتها در زندگی
حکمت 14
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
یاری شدن از جانب بیگانگان، پس از واگذاشته شدن از جانب نزدیکان
حکمت 15
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
بزرگواری در رویارویی با گرفتار فتنه شدگان و منحرفان
حکمت 16
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
حاکمیّت قضا و قدر بر همۀ امور
حکمت 17
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
نظر امام (ع) دربارۀ سفارش پیامبر اکرم (ص) به خضاب کردن
حکمت 18
1- منابع و اسناد
2- جغرافیای سخن
3- سبب صدور
4- تاریخ
5- مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
دیدگاه امام (ع) دربارۀ کناره گیران از جبهۀ حقّ و باطل
حکمت 19
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
شناخت آرزوگرایی و سرانجام آن
حکمت 20
1- منابع و اسناد
2 و 3 و 4 و 5- جغرافیای سخن، سبب صدور، تاریخ، مخاطب
6- موضوعات
7- اهداف
8- شرح و تفسیر
درگذشتن از لغزشهای جوانمردان و یاری خداوند نسبت به جوانمردان هنگام لغزشهای آنان
پرسش و پژوهش
منابع برای مطالعۀ بیشتر
فهرست منابع